El-Harezmî

Cebir ve algoritmada bir üstad: El-Harezmi

Bir matematik üstadı: El-Harezmi

Astronomi, coğrafya alanlarında ve özellikle matematik alanında çalışmalar yapmış, Beytül Hikme’de halife El-Me’mun’un göz bebeği olmuş, yayımladığı kitap ile Batıda adından oldukça uzun zaman söz ettirmiş ve şaşırtıcıdır ki bu çalışmalarına hürmeten Batının takdirini kazanmış bilginimiz olan Muhammed bin Musa el-Harezmi’yi tanıtalım istedim.

Harzem bölgesinin Hive şehrinde doğan Muhammed bin Musa el-Harezmi, pek hoş karşılamasam da birçok bilim tarihçisinin aşırı derecede (abartılı şekilde) övündüğü bir özelliği ile ilk olarak karşımıza çıkar: Bilginimiz, Türk ulusundan, yani Türk’tür.

Cebir ve algoritma terimleriyle yâd edilen üstad

Matematik ile ilgilenenler cebir ve algoritma (algorithm) terimlerini elbette duymuşlardır; ancak duymak yetmez, acaba bu terimlerin kökeni nedir, merak etmiş midir?

Az çok nereye bağlayacağımı tahmin edebiliyorsunuz. Ancak biz yine de bağlayamayanlara açıklayalım bu terimlerin nereden geldiklerini.

Cebir (İngilizcede algebra) kelimesi, Arapça ‘el-Cebr’ kelimesinden gelir. Bu kelimeyi matematik literatüründe ilk defa kullanan kişi el-Harezmi’dir ve kullandığı eser de ‘El-Kitab el muhtasar fi hisab el cebr ve’l mukabele’ adlı eseridir.

Cebr ve mukabele terimlerinin kolayca açıklanması için Donald R. Hill’in Gökyüzü ve Bilim Tarihi kitabına başvuruyorum:

“Cebr ve mukabele terimlerinin anlamı bir yazardan diğerine farklılıklar gösterir. Genellikle ilk kelime tüm terimlerin pozitif olması için gerekli işlemleri ifade eder.

Şu halde 6x2 -36x +60 = 2x2 – 12 İfadesi, cebr ile 6x2 + 60 + 12 = 2x2 + 36x
şekline gelir. Mukabele ise benzer terimlerin sadeleştirilmesi anlamında kullanılır. Buna göre, yukarıdaki eşitlikten türetilen 4x2 + 72 = 36x denklemi 4’e bölünürse, x2 + 18 = 9x olarak basitleşir.”

Bu pratik çözümden önce uzun uzadıya yazılarak çözülen problemler artık daha hızlı bir şekilde çözülebilir hale gelmişti.

Algoritma terimi ise el-Harezmi’nin isminin Latincede söylenen şeklidir. Yani matematikteki önemli kavramlardan birine eserinin adı, diğerine ise kendi adı verilmiştir.